نوشته : حضرت استاد حسین انصاریان
از آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام چنین مىفهمیم كه حسن خلق براى جذب فیوضات الهى و رحمت واسعه، قوىترین جاذبه است.
آیا عبادت انسان پاك دامن و باتقوا و داراى خلوص و حضور قلب، با عبادت انسانى كه آلوده دامن و خالى از تقوا و اخلاص و حضور قلب است برابر است؟
یقیناً برابر نیست. آیا انسانى كه با سینهاى پر از صفا و مهر و محبت و نیت خیر عبادت مىكند، با انسانى كه سینهاش جنگل زندگى درندگانى چون حسد و حرص و كبر و كینه است مساوى است؟ بىتردید مساوى نیست.
عبادتى كه زلفش به حسن خلق گره خورده، جذب كنندهى رحمت و كرامت و فیض و قبولى است؛ و عبادتى كه آمیخته با آلودگىهاى نفسانى است توان و قدرتى براى جذب فیوضات الهى ندارد.
آیهى شریفهى «واى بر نمازگزاران» «1» دربارهى همین آلودگان به رذایل اخلاقى كه بویژه آلوده به ریا و بخلند نازل شده است، و نشان مىدهد كه نمازِ آلودگان به رذایل نمىتواند قبولى حق و رحمت پروردگار را جذب كند، بلكه چنین نمازى با نمازگزارش مورد خشم و نفرت خداست.
تواضع اصحاب كهف نسبت به حق سبب اضافه شدن هدایت خاص به آنان شد؛ هدایتى كه آنان را از دقیانوس و قومش جدا كرد و در غارى دوردست به پناه خدا برد و در رحمت واسعهى حق درآورد و وجودشان را اسوه و سرمشق آیندگان قرار داد.
«إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً» «2».
اینان جوانمردانى بودند كه به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم.
ارزش حسنات اخلاقى در حدّى است كه پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام در هر فرصتى مردم را به آراسته شدن به آنها سفارش مىكردند و به آراستگان به حسنات اخلاقى احترام ویژهاى مىگذاشتند.
عبادات و اخلاق
قیمت و اهمیت مكارم اخلاق و حسنات نفسانى به اندازهاى است كه رسول خدا و اهل بیت در كنار هر عبادتى به رعایت آنها وصیت كردهاند، و عبادت را بدون مكارم اخلاقى و حسنات نفسانى بىارزش دانسته و فقط موجب سقوط تكلیف قلمداد كردهاند.
حضرت رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت مىكند كه پیامبر اسلام دربارهى ماه رمضان براى ما سخنرانى كرد.
در ضمن آن سخنرانى سفارشات مهمى به مسائل اخلاقى شده، از جمله:
به تهیدستان و از كار افتادگان صدقه دهید، بزرگانتان را احترام كنید، به خردسالانتان رحم نمایید، به خویشاوندانتان رسیدگى كنید، زبانتان را حفظ نمایید و چشم از آنچه بر شما حلال نیست بپوشید و گوش از آنچه شنیدنش بر شما حلال نیست ببندید و به ایتام عطا كنید تا به یتیمانتان عطا كنند، از گناهانتان به درگاه خدا توبه كنید.
اى مردم! هركس در این ماه اخلاقش را نیكو كند براى او مجوز عبور از صراط خواهد بود، روزى كه قدمها در آن بلغزد؛ و هركس در این ماه بر خدم و حشم خود و بر كلفت و كارگر خویش آسان بگیرد، خدا حسابش را بر او آسان خواهد گرفت؛ و هركس در این ماه شرّش را نگهدارد خدا خشمش را روز قیامت از او نگه خواهد داشت؛ و هركس در این ماه یتیمى را اكرام كند خدا روز قیامت او را اكرام خواهد كرد و هركس در این ماه صلهى رحم كند خدا در قیامت او را به رحمتش متصل خواهد كرد و هركس در این ماه قطع رحم كند خدا در قیامت رحمتش را از او قطع خواهد كرد «3».
پیامبر اسلام هرگاه ماه رمضان مىرسید هر اسیرى را آزاد مىكرد و به هر سائل و تهیدستى انفاق مىنمود «4».
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم مىفرماید:
به مرد یا زنى كه نماز شب را روزى دادهاند، و او با رعایت خلوص نیت براى خدا برخیزد و وضویى كامل بسازد و با نیتى صادقانه و قلبى پاك از هر آلودگى و بدنى فروتن و اشكى ریزان براى خدا نماز بخواند، خدا نه صف از فرشتگان را پشت سر او قرار مىدهد كه در هر صفى عدد آنان را جز خدا نمىداند، یك سر صف وصل به مشرق و دیگر صف وصل به مغرب است، هنگامى كه از نماز فارغ شود به عدد آن فرشتگان براى او درجه و مقام نوشته خواهد شد «5».
امیرالمؤمنین علیه السلام در ایام حكومتش هر روز به بازار كوفه مىرفت و فریاد مىزد:
اى گروه تاجران! تقواى الهى پیشه كنید؛ درخواست خیر را پیش اندازید و به سهولت و آسان گرفتن، بركت جویید. به خریداران نزدیك شوید، و به بردبارى و حلم آراسته گردید، و از سوگند خوردن بپرهیزید، و از دروغ دورى كنید، و از ستم ورزیدن كنارهگیرى نمایید، و به ستمدیدگان انصاف دهید، و به ربا نزدیك نشوید، و ترازو و كیل را كامل و تمام بدهید، و از اجناس مردم مكاهید، و تبهكارانه در زمین فساد مكنید «6».
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:
مَن بَاعَ وَاشْتَرَى فَلْیَحْفَظْ خَمسَ خصالٍ وَإلَّا فَلا یَشْتَرِیَنَّ وَلَا یَبِیعَنَّ: الرِّبا وَالحَلْفَ وَكِتمانَ العَیبِ وَالحَمدَ إذا بَاعَ وَالذَّمَّ إذَا اشتَرى «7»
. كسى كه مىفروشد و مىخرد باید پنج خصلت را حفظ كند و اگر جز این باشد نخرد و نفروشد: پرهیز از ربا، خوددارى از سوگند، دورى از پنهان كردن عیب جنس، اجتناب از تعریف و مدح جنس هنگامى كه مىفروشد و دورى گزیدن از مذمت جنس هنگامى كه مىخرد.
پیامبر اسلام به حكیم بن حزام اجازهى تجارت نداد مگر این كه با او عهد كرد سه برنامه را در تجارت رعایت كند: پس گرفتن جنس از خریدارى كه از خریدش پشیمان شده است؛ مهلت دادن به كسى كه در پرداخت پول دچار مشكل شده است؛ و گرفتن حق از دیگران چه این كه كامل باشد یا نباشد «8».
ریشهى خوبىها و زشتىها
اگر بگوییم اعمال شایسته و حركات ناپسند انسان ریشه در حالات مثبت و منفى باطنى و نفسانى دارد سخنى به گزاف نگفتهایم.
مثلًا كسانى كه باطنشان به نور تواضع و فروتنى و خشوع و انكسار منور است، به آسانى از فرمانهاى حق پیروى مىكنند و به سهولت حقوق مردم را رعایت مىنمایند؛ اما كسانى كه باطنشان آلوده به كبر و خود بزرگبینى و غرور و خودبینى است از اجراى فرمانهاى حق سرپیچى مىكنند، و نه این كه حقوق مردم را رعایت نمىكنند بلكه به پایمال كردن و غارت حقوق بندگان خدا دست مىیازند.
قرآن و روایات نسبت به دارندگان حالات مثبت و آلودگان به حالات منفى به طور مفصل نظر دادهاند كه به بخشى از آن آیات و روایات اشاره مىشود.
انسان در طول زندگى به ناچار با مصایب و مشكلات و سختىها و بلاهایى برخورد خواهد كرد. قرآن مجید براى شكستن هیبت و عظمت مصایب و حل مشكلات، و برطرف كردن سختىها و بلاها، مردم را به یارى گرفتن از صبر و نماز فرمان مىدهد و مىگوید: این یارى خواستن و كمك گرفتن از صبر و نماز دشوار و سنگین است مگر بر كسانى كه باطنشان آراسته به خشوع و فروتنى است:
«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ» «9».
از شكیبایى و نماز یارى جویید و این دو، كارى دشوارند، جز براى اهل خشوع.
آرى، كسى كه باطنش آلوده به كبر و خود بزرگبینى است از این گونه نسخهها كه درمان دردهاى زندگى است سر برمىتابد و از انجامش امتناع ورزد و بلكه این حقایق عالى را باور نمىكند و گاهى هم آنها را به مسخره مىگیرد.
ولى كسى كه باطنش آراسته به تواضع و فروتنى است این حقایق را باور مىكند و به عنوان نسخهى الهى براى درمان دردها مىپذیرد و با دل و جان به انجام آن برمىخیزد و نتیجه هم مىگیرد.
مفسران نقل كردهاند: هرگاه پیامبر اسلام با مشكلى روبرو مىشد كه او را ناراحت مىكرد از صبر و نماز مدد مىگرفت «10».
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده كه فرمود:
هرگاه با غمى از غمهاى دنیا روبرو مىشوید وضو بگیرید و به مسجد بروید و نماز بخوانید و دعا كنید؛ زیرا خدا فرمان داده: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»«11».
در كتاب شریف كافى آمده است: هرگاه مشكل مهم و سختى براى امیرالمؤمنین علیه السلام پیش مىآمد به نماز برمىخواست، سپس این آیه را تلاوت مىكرد: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» «12».
ملاحظه كنید سرور كائنات، رحمت خدا بر عالمیان، خاتم پیامبران، و شخصیت بزرگوار و باكرامتى چون امیر مؤمنان، و امام به حق ناطق حضرت صادق علیه السلام براى حل مشكلات و شكستن صولت سختىها از صبر و نماز مدد مىجستند؛ زیرا باطن ملكوتى و عرشى آنان به صفت تواضع و فروتنى و به تعبیر قرآن به حالت خشوع آراسته بود.
ولى مغروران و متكبران و آلوده باطنان حاضر نیستند براى درهم شكستن سختىها و برطرف كردن مشكلات به صبر و نماز روى كنند؛ زیرا به خاطر كبر و غرورشان توسل به صبر و استقامت و نماز و عبادت براى آنان بسیار سنگین و دشوار است.
اولیاى الهى و سالكان مسلك ملكوتى نه این كه از عبادت و روى آوردن به پیشگاه خسته نمىشدند و به كسالت دچار نمىگشتند، بلكه به خاطر معرفتشان و صفاى باطنشان، و فروتنى و خشوع درونشان، با كمال شوق و نشاط به عبادت روى مىكردند، و در برخورد با مردم با اشتیاق و رغبت حسنات اخلاقى را به كار مىگرفتند؛ چنان كه این معنى را از روایت بسیار پرقیمت و باارزشى كه در سطور بعد مىآید استفاده مىكنیم.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ» ماعون (107): 4.
(2)- كهف (18): 13.
(3)- عیون اخبار الرضا: 1/ 259، حدیث 53؛ وسائل الشیعه: 10/ 313، باب 18، حدیث 13494.
(4)- ثواب الاعمال: 72، باب فضل شهر رمضان؛ وسائل الشیعه: 10/ 315، باب 18، حدیث 13497.
(5)- روضة الواعظین: 2/ 315، مجلس فى ذكر فضائل الصلاة؛ وسائل الشیعه: 8/ 155، باب 39، حدیث 10290.
(6)- عن جابر، عن أبى جعفر علیه السلام قال: كان أمیرالمؤمنین علیه السلام بالكوفة عندكم یغتدى كل یوم بكرة من القصر فیطوف فى أسواق الكوفة سوقا سوقا ومعه الدرة على عاتقه وكان لها طرفان وكانت تسمى السبیبة فیقف على أهل كل سوق فینادى: یا معشر التجار: اتقوا اللَّه عز وجل، فاذا سمعوا صوته علیه السلام القوا ما بأیدیهم وأرعوا الیه بقلوبهم وسمعوا باذانهم، فیقول علیه السلام: قدموا الاستخارة، وتبركوا بالسهولة، واقتربوا من المبتاعین، وتزینوا بالحلم، وتناهوا عن الیمین، وجانبوا الكذب، وتجافوا عن الظلم، وأنصفوا المظلومین، ولا تقربوا الربا، وأوفوا الكیل والمیزان، ولا تبخسوا الناس أشیاءهم، ولا تعثوا فى الأرض مفسدین، فیطوف علیه السلام فى جمیع أسواق الكوفة ثم یرجع فیقعد للناس.
كافى: 5/ 151، باب آداب التجارة، حدیث 3؛ وسائل الشیعه: 17/ 382، باب 2، حدیث 22798.
(7)- كافى: 5/ 150، باب آداب التجارة، حدیث 2؛ خصال: 1/ 285، حدیث 38.
(8)- اصول كافى: 5/ 151، باب آداب التجارة، حدیث 4.
(9)- بقره (2): 45.
(10)- مجمع البیان: 1/ 99.
(11)- بقره (2): 45؛ مجمع البیان: 1/ 99.
(12)- كافى: 2/ 480، باب صلاة من خاف مكروها، حدیث 1.
مطالب فوق برگرفته شده از
کتاب : زیبائى هاى اخلاق